Ավտորիտար վարչակարգեր․
Անկայունության պատճառները
Ավտորիտար վարչակարգերի անկայությունը
Իշխանության եկած ու այն բռնությամբ պահպանող վարչակարգը տևական հեռանկարում (խոսքը տասնամյակներով չափվող տևողության մասին է) որպես կանոն անկայուն է։ Ուժի տիրապետելը բավակա՞ն է արդյոք, որպեսզի իշխանությունը ճանաչվի արդար․ այս հարցի շուրջ բանավիճում են առնվազն Թուկիդիդեսի ժամանակներից։ Մաքիավելիի համար ակնհայտ է, որ սոսկ ուժի վրա հիմնաված իշխանությունն անկայուն է։ Նույն բանը գրում էր Ռուսոն։
Ավտորիտար վարչակարգի անկայունության պատճառը հանրությանը հասկանալի ու ընդունելի բացատրության բացակայությունն է, թե ինչի հիման վրա է այդ վարչակարգի առաջնորդը կառավարում երկիրը, միով բանիվ՝ լեգիտիմության բացակայությունը։ Կառավարությունն իր թիկունքում չունի ո՛չ սերնդեսերունդ անցնող ավանդույթ, ո՛չ էլ իշխանության օրինականությունը հաստատող հասկանալի, հանուրի կողմից ընդունված ընթացակարգ։ Սրանք են առանցքային խնդիրները, որոնց բախվում է նման քաղաքական շինվածքի առաջնորդը։
Միապետը ունի ժառանգորդ, ժողովրդավարական երկրի նախագահը կամ վարչապետը իշխանության են գալիս հանրությանը հասկանալի, նրա կողմից ընդունելի կանոններով։ Ավտորիտար վարչակարգերից ճնշող մեծամասնության համար իրավահաջորդության կանոններ սահմանելն անհնար է։ Պաշտոնական իրավահաջորդը ավտոկրատի համար սպառնալիք է։ Սա առաջնորդի մահվան կամ անաշխատունակության դեպքում վարչակարգի կայունության համար ռիսկեր է ստեղծում։
Ժամանակը ցույց է տվել, որ ավտորիտար վարչակարգերի ժամկետը տևական չի լինում։ Սակայն հին հաստատությունների փլուզման և նորմերի բացակայության հետ կապված քաղաքական անկայունության փուլը, երբ ավանդական միապետին փոխարինելու են գալիս երիտարսարդ ժողովրդավարները, իսկ դրանց էլ իրենց հերթին փոխարինում են ավտորիտար վարճակարգերը, կարող է ձգվել դարեր։
Ինչպես վերը ասվեց, ավտորիտար վարչակարգերի առաձնորդները հաճախ անկեղծորեն համոզված են, որ իրենք իշխանության են եկել ընդմիշտ, այդուհանդերձ առժամության, անկայունության զգացողությունը այդ կերպ կազմակերպված իշխանության բնորոշ հատկանիշն է։ Նույնիսկ երբ նման քաղաքական շինվածքները ձևավորվում են հանրային աջակցությամբ, անձեռնահաս ու կոռումպացված քաղաքական գործիչներից հանրության հիասթափությամբ պայմանավորված՝ ժողովրդավարական ընթացակարգերով իշխանության եկածները ժամանակի ընթացքում սկսում են հանրության կողմից ընկալվել որպես ոչ լեգիտիմ․ սկսվում են ժողովրդավարական հաստատությունները վերականգնելու ուղիների և ժամկետների վերաբերյալ քննարկումներ․ Երբ բանավեճը դառնում է նշանակալի, պարզվում է, որ վարչակարգի առաջնորդի ու նրան մերձ շրջապատի համար էլ բարդ է կերտել այսպես կոչված «ելք ռազմավարություն»՝ գործողությունների շարք, որը իշխանությունից հեռանալուց հետո կապահովեր նրանց ազատությունը, անվտանգությունն ու բարեկեցությունը։
Վարչապետ Ա․ Պինոչետը՝ ողջամիտ տնտեսական քաղաքականություն իրականացրած, Չիլիի «տնտեսական հրաշքի» հիմքերը դրած XX դարի ամենաարդյունավետ դիկտատորը, երկրի սահմանադության մեջ նախաձեռնեց համապատասխան փոփոխություններ, որոնք իր հրաժարականից հետո պիտի ապահովեին իր անվտանգությունը։ Բայց փորձը ցույց տվեց, որ դա էլ չի օգնում։
Ա․ Պինչետը այդ խնդրով մտահոգ առաջին դիկտատորը չէր։ Խնդրի իրական լինելու գիտակցությունը ավտորիտար վարչակարգի վերին շրջանակներում խթանում է կոռուպցիան։ Դրության անկայուն լինելը, իշխանության անհուսալիության կառավարող վերնախավին ստիպում է առաջնորվել կարճատև հեռանկարով։ Պատմությունը չգիտի մի դեպք, երբ իրար հաջորդած ավտորիտար տիրակալները հարգեին սեփականության իրավունքը, մինչդեռ վիճակագրությունը ցուցանում է ժողովրդավարական համակարգի գոյության կայունության և իրավունքների հուսալիության փոխկապակցվածություն։
Ավտորիտար վարչակարգերը շինում են պետական իշխանության պարզ կառուցվածք, սակայն, ինչպես արդարացիորեն նշել է Է․ Բուրկեն, «կառավարման պարզ ձևերը հիմքից թերատ են, եթե ավելի վատ բան չասենք»։ Զսպման ու հակակշռող համակարգի, կոռուպցիոն շահերի ազդեցությամբ ընդունված որոշումների մասին տեղեկատվությունը հանրամատչելի դարձնող հանրային բանավեճի բացակայությունը խարխլում է հանրության՝ երկիրը կառավարելու վարչակարգի իրավունքի նկատմամբ առանց այն էլ փխրուն հավատը։
Փակ կամ կառավարելի ժողովրդավարությունը ավտորիտար վարչակարգի անկայունության հետ կապված մարտահրավերներին պատասխանելու փորձերից մեկն է։ Դա մի քաղաքական համակարգ է, որում ժողովրդավարական հաստատություններն ու ընթացակարգերը ձևական առումով պահպանվում են, բայց կառավարող վերնախավը պայմանավորվում է իրավահաջորդության սկզբունքների շուրջ, վերահսկում է ընտրական գործընթացը՝ կանխորոշելով դրա ելքը։ Այսօրինակ քաղաքական կարգուսարքի մասին ես գրել եմ իմ նախորդ աշխատությունում։ Նույնը չկրկնելու համար ընդամենը կնշեմ, որ այդ որոշումը ռազմավարական առումով փակուղային է։ XX դ․ փակ ժողովրդավարություն ձևավորած երկներիը ստիպված եղան դրանիղ հրաժարվել՝ ձեռնարկելով գործառնող ժողովրդավարական հաստատությունների ձևավորում։ Սա տեղի է ունեցել նման համակարգերի օրինակներ համարվող Իտալիայում, Ճապոնիայում, Մեքսիկայում։
Ավտորիտարիզմին բնորոշ անկայունության մարտահրավերին մյուս պատասխանը տոտալիտար քաղաքական կառույղ ձևավորելն է։ Ըստ էության դա ավտորիտար վարչակարգի ենթատեսակ է, որի ձևավորման հիմքում նույնպես չկա ո՛չ գահաժառանգության ավանդույթ, ո՛չ էլ մրցակցային ժողովրդավարական ընթացակարգ։ Իշխանության՝ անսահմնափակ ուժ գործադրելու պատրաստակամությունը դրա կայացման ու գործառնման մեջ առանցքային դեր ունի։ Հատկանիշներն են՝ մարդկանց ամենօրյա կյանքի նկատմամբ ավելի կոշտ վերահսկողությունը, քան ողջամիտ կհամարեր ավտորիտար վարչակարգը, և վարչակարգի համար լեգիտիմություն ապահովելու կոչված փրկչական գաղափարակաբանությունը։ Ավտորիտար իշխանություններւ համար կարևոր է, որ մարդիկ չխառնվեն հրապարակային քաղաքականությանը, չմասնակցեն ցույցերի, հանդես չգան հանրագրերով, իշխանության հանցագործությունները մերկացնելու համար, չդիմեն արտասահմանյան մամուլին։ Իսկ թե նրանք ինչ են խոսում խոհանոցում՝ կարևոր չէ։ Տոտալիտար վարչակարգի օրոք վարչակարգի առաջնորդի վերբարեյալ տանը պատմած ու կոռեկտ անեկդոտի համար կարելի է հայտնվել ճաղերի հետևում։
Փրկչական գաղափարաբանությունը տոտալիտար վարչակարգի կարևոր հատկանիշն է։ Ավտորիտար վարչակարգն իր անհրաժեշտությունը բացատրում է համեմատաբար ճղճիմ փաստարկներով․ ժողովրդավարական իշխանության անկատարությամբ, տնտեսության դինամիկ զարգացման կարևորությամբ, ծայրահեղականությանը դիմակայելու անհրաժեշտությամբ։ Տոտալիտարը ապավինում է կրոնական կամ պսևդոկրոնական խորհրդանիշներին՝ հազարամյա ռայխ, համաշխարհային կոմունիզմ կամ համաշխարհային խալիֆաթ։
Նմանօրինակ գաղափարախոսական կառուցվածքները մերօրյա կյանքում տեղ անելու խնդիր ունեն, քանի որ նախորդած փորձից ելնելով՝ դրանց արդյունավետությանը հավատալը դժվար է։ Հազարամյա ռայխի գաղափարը դրդում է համաշխարհային պատերազմի, սնանկացման ու կապիտուլյացիայի։ Համաշխարհային կոմունիստական համակարգ ստեղծելու մտադրությունը հանգեցնում է անարդյունավետ ու անկայուն տնտեսության։ Թե ինչի կհանգեցնեն համաշխարհային խալիֆաթի ստեղծման փորձերը, թե որքան մարդու կյանք կկործանեն՝ ցույց կտա ժամանակը։
Փոփոխվող աշխարհի պայմաններին հարմարվելու համար հարկավոր է օգնել կամ գոնե չխանգարել գլոբալ գործընթացներին և դրանցով պայմանավորված սոցիալ-տնտեսական փոփոխություններին՝ ուրբանիզացիային, կրթական մակարդակի աճին, զբաղվածության կառուցվածքի փոփոխությանը։ Ջանքերը տնտեսության զարգացման վրա կենտրոնացնելու, առաջատար պետություններից հետ մնալը հաղթահարելու անհրաժեշտությունը հենց այն գաղափարական տեսութնա հիմքն է, որով ավտորտար վարչակարգերը արդարացնում են իրենց գոյությունը։ Փորձը ցույց է տալիս, որ այդ նպատակին հասնելու հաջողությունը քաղաքական կայունություն չի ապահովում։
XIX դարավերջի և XX դարասկզբին Մեքսիկան բնորոշ օրինակ է, թե դինամի զարգացումն ինչպես է ազդում ավտորիտար վարչակարգի քաղաքական կայունության վրա։ 1910թ․ նախորդած 20 տարվա ընթացքում ՀՆԱ աճի տեմպը բարձր էր։ Հանքահումքի, շաքարի արտադրությունը աճեց 4 անգամ, ստեղծվեց տեքստիլ արդյունաբերություն, զարգացավ նավթարդյունահանումը, կառուցվեցին մետալուրգիական գործարաններ ու երկաթուղիներ։ Ազգային արժույթը մնում էր կայուն, արտաքին վարկեր ներգրավելու պայմանները՝ նպաստավոր։ Արտաքին առևտի ծավալները և հարկային մուտքերը աճեցին շուրջ տաս անգամ։ Այս ամենը չկանխեց հեղափոխությունը։
Զարգացումը խարխլում է ոչ ժողովրդավարական քաղաքակն կառույցների կայունության հիմքը։ Ավտորիտար վարչակարգը կարող է կայուն լինել թերուս, գյուղացիական երկրներում, որում, հանրությունը ազատության պահանջարկ չի առաջադրում։ Ազատության պետք ունեցողները աննշան փոքրամասնություն են, ընդ որոում սրանք հաճախ գիտակցում են, որ ազատությունը կարող է նշանակել բնակչության անապահով խմբերի սոցիալական պահանջների ծավալում, վերաբաշխման խանդավատություն, որի զոհերը կարող են հենց իրենցք դառնալ։ Իշխող վարչակարգը հենվում է քաղաքի ինտելեկտուալներ գաղափարներին անհաղորդ գյուղացիներից հավաքագրված բանակի աջակցության վրա։ Արդյունաբերականցմանը, կրթության մակարդակի աճին զուգընթաց իրավիճակը փոխվում է։
Թայվանի տնտեսական արդիականացման գործընթացում հանրության կերպափոխությամբ պայմանավորված լեգիտիմության ճգնաժամի հետ բախված ավտորիտար վարչակարգի օրինակ է։ 1970-ականների վերջին Թայվանը ուներ բարձրակարգ արդյունաբերական տնտեսություն, արտահանում էր զգալի ծավալներով որակյալ տեխնիկա և տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ։ Այդ ֆոնին քաղաքական վերահսկողության ավանդական մեթոդները դադարեցին գործել։ Հալածանքները խալխլեցին իշխանության հեղինակությունը, բազմապատկեցին հալածյալների ժողովրդականությունը։ Կոռուբցիան դարձավ հանրային քննարկման առարկա։ Անբարեհույս ԶԼՄ-ների փակումը հրահրեցին հանրահավաքներ, բողոքավորենրի ու ոստիկանության միջև բախումներ։ Մտավորականության շրջանում աճեց գոյություն ունեցող քաղաքական համակարգի արատավորության համոզումը, քաղաքական ուժերի միջև մրցակցություն ենթադրող հանրային հաստատություններ ստեղծելու անհնարժեշտությունը։ Համալսարաններում ձևավորվեցին իշխանությանը ընդդիմադիր խմբակներ, անկուսակցական պատգամավորները կառավարող կուսակցության ամենաթողության դեմ բողոքելով՝ լքեցին պառլամենտի նիստերը։ 1980-ակաների երկրորդ կեսին վարչակարգի ղեկավարությանը պարզ դարձավ, որ ավտորիտարիզմը պահպանելն անհնար է։ 1987թ․ կառավարող կուսակցությունը՝ Գոմինդանը, ստիպված վերացրեց հատուկ դրությունը, թույլատրեց այլ քաղաքական կուսակցությունների գոյությունը։
Իսպանիայի ավտորիտար վարչակարգի առաջնորդները կարծում էին, որ 1960-ականների արագ տնտեսական աճը թույլ կտա ձևավորել քաղաքակնությամբ չհետաքրքրվող պահպանողական հանրություն։ Իրականում դա նպաստեց վարչակարգի կայունությունը խարխլող մշակութային, սոցիալական ու քաղաքական փոփոխություններին։
Կան բարեկեցության, կյանքի որակի տարրեր, որոնք հնարավոր չէ չափել մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ ցուցանիշներով։ Ազադ տեղաշարժվելու, բնակության տեղ ընտրելու, երկրի խնդիրների լուծմանը մասնակցելու իրավունքը, քեզ համար պիդանի ուզածդ բանը լսելու հնարավորությունը, խոսքի ազատությունը, -սրանք ոչ նյութական բարիքներ են, որոնք դրամական արտահայտությամբ անհնար է գնահատել։ Բարեկեցության աճին զուգընթաց այդ իրավունքների նկատմամբ պահանջարկը, դրանց կարևորությունը հանրության համար աճում է։
Սա կայուն ժողովրդավարական երկրներում ապրող մարդկանց բացատրելը դժվար է։ Նրանք ազատությունների մասին կարդացել են դասագրքերում, դրանց մասին շատ էլ լսել են, բայց այդ իրավունքները նրանց համար շնչելու պես բնական են։ Ազատությունների կարևորությունը հասկանալը դժվար չէ, բայց ամեն օր դրանց մասին չես մտածի։
Հարավային Կորեայում ավտորիտար վարչակարգի տապալումը նման վարչակարգերի քաղաքական կայունության ապահովման հետ կապված խնդիրների օրինակ է։ Տապալումը հետևեց տնտեսության տասնամյակ բարձր տեմպերով աճին։
Երկրի սոցիալ-տնտեսական կերպափոխումը հանգեցնում է բնակչության լայն շերտերի, առաջին հերթին երիտասարդության քաղաքական կազմակերպմանը։ Այդ քաղաքական ակտիվությունը զսպելու համար բռնություն կիրառելու իշխանությունների ունակությունը պարզվեց խարխուլ է։ Սոցիալ-տնտեսական զարգացումը ձևավորում է քաղաքական հանրություն։ Կրթված մարդիկ հասկանում են, որ գործ ունեն ոչ լեգիտիմ, ոչ ժողովրդավար, փչացած վարչակարգի հետ։ Այդ իրավիճակում կարելի է համախմբել ակտիվ փոքրամասնությանը, որը պատրաստ է այդ վարչակարգը տապալելու համար անգամ կյանքը տալ, մինչդեռ դժվար է գտնել հանուն վարչակարգի մեռնելու պատրաստ մարդու։
1950-ակաների Կուբան Ֆ․ Բատիստայի օրոք վերն ասվածի տիպիկ օրինակն է։ Կուբայի տնտեսությունը 1950-ականներին զարգանում էր բավական բարձր տեմպերով։ Բնակչության մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ միջին տարեկան աճը 1950-ից 1957 թթ․ միջակայքում կազմել էր 2,3 տոկոս։ Ներքին զինված բողոքի մարտահրավերին բախված վարչակարգը ինքնապահպանման միջողներ ձեռնարկելու բավարար կամք դրսևորեց։ Երկրում ԶԼՄ-ների նկատմամբ խիստ գրաքննություն մտցվեց, կար ուժեղ գաղդնի ոստիկանություն։ Իր իշխանության համար վտանգն զգացած Բատիստան զգալիորեն ավելացրեց բանակի քանակը։ Վարչակարգի նկատմամբ անհավատարմության համար կասկածվող մարդկանց խոշտանգումն ու սպանությունները զանգվածային բնույթ ստացան։ Ոստիկանության ու բանակի ղեկավար կազմը բաղկացած էր Բատիստային մոտիկ մարդկանցից, որոնք շահագրգռված էին իրերի ձևավորված վիճակով։
ՊՈԼԻՍ 