Վերլուծություն

The National Interest պարբերականը հրապարակել է հայ վերլուծաբաններ, Քաղաքական զարգացումների ուսումնասիրությունների կենտրոնի նախագահ Վահան Դիլանյանի և Վաշինգթոնում Եվրասիական ուսումնասիրությունների ինստիտուտի գործադիր տնօրեն Արմեն Սահակյանի համատեղ հոդվածը’ Աֆղանստանից ամերիկյան զորքերի դուրսբերման հետևանքների և հարակից Հարավային Կովկասի և Ռուսաստանի վրա դրա ազդեցության մասին:Ստորև ներկայացնում ենք հոդվածը:

Քանի որ Աֆղանստանից ԱՄՆ ուժերի վերջնական դուրսբերման ժամանակը մոտենում է, անորոշությունները և անվտանգության ռիսկերը ձևավորելու են այդ երկրի և իր հարևանության ապագան: Հետևում թողնելով ամերիկյան և կոալիցիոն զորքերի մի փոքր զորաբաժին վերապատրաստման և ոչ մարտական առաքելության համար’ եվրո-ատլանտյան համայնքը մարտահրավեր է ստեղծում այդ երկրի կայունության համար, որն ամբողջովին ընկնելու է աֆղանական ազգային անվտանգության ուժերի ուսերին: Հաշվի առնելով Աֆղանստանի աշխարհաառազմավարական դիրքը’ հետ-2014թ. ժամանակաշրջանում ալիքային ազդեցություն կլինի լայն տարածաշրջանի վրա: Անմիջական հարևանները, օրինակ’ Իրանը և Պակիստանը, կազդվեն առավելապես, սակայն, ավելի նվազ չափով երրորդական կապով, դիցուք’ Հարավային Կովկասի երկրները, նույնպես կզգան հետևանքները:Հայացքը քարտեզին բացահայտում է, որ էներգիան և անվտանգությունը այն հիմնական գործոնների շարքին են դասվում, որոնք հանգեցրել են Աֆղանստանի նկատմամբ էական ուշադրության: Այն էներգոռեսուրսների «տակառ» է այն իմաստով, որ շրջապատված է էներգիայով հարուստ երկրներով: Թեև երկիրը չունի սեփական ածխաջրածնի հարուստ պաշարներ, այդուամենայնիվ, նրա դիրքը էներգիայով հարուստ տարածաշրջանում կենսականորեն կարևոր է էներգետիկ ծրագրերի անվտանգության վրա ներգործության, ինչպես նաև այն փաստի տեսանկյուններից, որ, լինելով Եվրոպան Ասիային կապող ցամաքով շրջապատված երկիր, պոտենցիալորեն ծառայում է որպես տարածաշրջանով ռեսուրսների հոսքի համար փոխանցման հանգույց:

ԱՄՆ կողմից աջակցվող «Նոր Մետաքսի ճանապարհի» ծրագիրը, «Ասիայի Սիրտ» խմբի կողմից հաստատված «Ստամբուլյան գործընթացը» և նմանօրինակ այլ ծրագրերը նպատակ ունեն’ կապիտալիզացնելու Աֆղանստանի առևտրային ներուժը’ կապկելով Եվրոպական և ասիական շուկաները: Փոխհամաձայնեցված ըմռբնումն այն է, որ չի կարող լինել կայուն Աֆղանստան առանց կայուն և բարգավաճ տարածաշրջանի: Դեռ շատ բան կա մնացյալ, որ պետք է հասցվի ավարտին (hատկապես զարգացող ենակառուցվածքներում), նախքան որեւէ շոշափելի արդյունքների հասնելը: Թեև եթե այս ծրագրերը հաջողվեին, դրանք ոչ միայն տնտեսապես շահավետ կլինեին ներգրավված կողմերի համար, այլև կբերեին ավելի մեծ քաղաքական կայունություն Աֆղանստանին և ընդհանուր առմամբ’ տարածաշրջանին: Երկիրն այսօր էլ դեռ հանդիսանում է որպես աշխարհում սպառնալիքի, ներառյալ ահաբեկչության, թմրանյութերի և թրաֆիքինգի բաշխման հանգույց: 2014թ. դուրսբերումը կմեծացնի այդ մարտահրավերների ռիսկը և կհանգեցնի Եվրասիայում ավելի մեծ անկայունության, ինչը Հադսոն ինստիտուտից Ռիչարդ Ուայցն անվանում է «հետ-2014թ. աֆղանական փոթորիկ»:

Շնորհիվ իր ռազմավարական նշանակության, Աֆղանստանը ծառայել է տարածաշրջանում ԱՄՆ ավելի մեծ ներկայության հարթակ’ ուղղված ոչ միայն վերացնելու ԱՄՆ ազգային անվտանգությանը սպառնալիք հանդիսացող էքստրեմիստական տարրերը, այլև ինտեգրացնելու Աֆղանստանը և տարածաշրջանային մյուս երկրները ԱՄՆ կողմից ուղղորդվող օրակարգում: Իր հերթին սա նաև հանդիսացել է ԱՄՆ փորձի ձեռնարկում’ սահմանափակելու Չինաստանի և Ռուսաստանի դերերը Մերձավոր Արևելքում:

Հետադարձ հայացք ձգելով’ կարելի է ասել, որ վերջին տասնամյակի ընթացքում իրականացված գործունեությունը լիարժեքորեն չեն հանգեցրել ԱՄՆ կողմից նախատեսվող արդյունքներին: Անկախ այն հանգամանքից, թե քանի զինվոր կմնա 2014թ դուրսբերումից (եթե ոչ բոլորը) հետո, և թե ինչպիսին կլինի աջակցման առաքելության էությունը, ԱՄՆ հեղինակությունը, որպես ակտիվ համաշխարհային դերակատար, կկրճատվի ողջ աշխարհում’ հարուցելով արևմտամետ շարժումների հանդեպ քաղաքական ճնշումներին:

Սա Եվրասիական տարածաշրջանում Օբամայի քաղաքականության տրամաբանական շարունակությունն է, որը սկսվեց Չեխիայի Հանրապետությունում ռադարային համակարգի և Լեհաստանում հրթիռային պաշտպանության համալիրի հաստատման Բուշի ծրագրի ավարտով. գործիքներ, որ կոչված էին’ ընդգրկելու եվրոպական երկրները պաշտպանիչ «հովանոցի» ներքո: Նախքան «New START» Պայմանագրի վավերացումը, Օբաման նվազեցրեց տեղակայված մարտագլխիկները’ կրճատելով Ալյասկայում և Կալիֆորնիայում կործանիչների թիվը, որոնք հանդիսանում էին Միացյալ Նահանգների հիմնական պաշտպանությունը մեծ հեռահարությամբ բալլիստիկ հրթիռներից:

Բացի այդ, Աֆղանստանից ԱՄՆ ուժերի դուրսբերմանը զուգընթաց, ԱՄՆ արտաքին քաղաքականությունը դառնում է առավել ասիա-խաղաղօվկիանոսյան կողմնորոշված, և ելնելով այն փաստից, որ ԵՄ-ն չի կարող դառնալ գլխավոր խաղացող տարածաշրջանում շարունակական ֆինանսական և այլ ճգնաժամերի պատճառով, Ռուսաստանը կունենա ավելի մեծ ազդեցություն այս տարածաշրջանում հետ-2014թ. ժամանակաշրջանում: Մաքսային Միության, Եվրասիական Տնտեսական Միության և ՀԱՊԿ (միացյալ օդային պաշտպանության համակարգ) զարգացումների ուղղորդմամբ Ռուսատանը կփորձի մեծացնել իր ազդեցությունը տնտեսական, ռազմական և այլ միջոցներով:

Այդուամենայնիվ, Ռուսաստանն անհանգստացած է ԱՄՆ դուրսբերմամբ, քանի որ Աֆղանստանում անկայունությունը ներգործություն կունենա իր հարավային սահմանների վրա: Չնայած Միացյալ Նահանգների հանդեպ պատմականորեն ձևավորված անվստահությանը’ Ռուսաստանը դիտարկում էր ԱՄՆ-ի ներկայությունը Աֆղանստանում’ որպես բազմաասպեկտ քաղաքական շահ, այսինքն Ռուսատանն կարողանում էր Կենտրոնական Ասիայից և իր սահմաններից հեռու պահել ահաբեկչական սպառնալիքները:

Դուրսբերումը ակտիվ, անհամաչափ և տարացրված ահաբեկչական սպառնալիքի պատճառ կհանդիսանա: Պատմական փորձը ցույց է տալիս, որ Քաբուլում իշխանության համար պայքարի համատեքստում հնարավոր է’ զինված հակամարտություններ ժայթքեն հիմնականում Թալիբանի զինյալների կողմից, որը կհանգեցնի Աֆղանստանում մեկ այլ քաղաքացիական պատերազմի: Կենտրոնական Ասիայի ծերացող ղեկավարությունը չի տիրապետում արդիական մեխանիզմների, որպեսզի կարողանա կանխել և կառավարել հավանական քաոսը, և դեռևս հստակ ըմբռնում չկա առ այն, թե Ռուսաստանն ինչպես կկարգավորի իրավիճակը:

ՆԱՏՕ-ի դիրքի ՀԱՊԿ-ով փոխարինումը հարցականի տակ է: ՀԱՊԿ-ը չի կարողանա մատակարարել կոալիցիոն ուժերի մակարդակին մոտ զորքեր: Բացի այդ, ՀԱՊԿ-ին պակասում է այսօրինակ մեծ խնդիրների լուծման համար անհրաժեշտ համաձայնեցվածություն և կարողություն: Նրա դերը կարող է լինել աջակցման և/կամ սահմանափակ մարտական բնույթի, նման’ հայաստանյան զինվորների ներկայիս ծառայությանը: Հայաստանը միակ ՀԱՊԿ անդամ-պետությունն է, որ Միջազգային անվտանգության աջակցության ուժերի (ISAF) համար զորքեր է մատակարարում, ուստի ՀԱՊԿ-ում քիչ ինստիտուցիոնալ հիշողություն կա Աֆղանստանում ՆԱՏՕ-ի դերը ստանձնելու համար: Ելնելով Հայաստանի փորձի հիմքից’ Հայաստանից Գեներալ-Մայոր Հայկ Քոթանջյանն առաջարկել է կառուցել ՆԱՏՕ-ՀԱՊԿ համագործակցության մեխանիզմների մեկնարկի արդյունավետ հարթակ’ ուղղված ցրելու Աֆղանստանից առաջիկա դուրսբերմամբ պայմանավորված անորոշությունները, սակայն այս հարցը դեռ պետք է հստակեցվի:

ՀԱՊԿ-ՆԱՏՕ հարաբերությունների վրա թերևս անուղղակի էֆֆեկտներ նույնպես լինեն: Տարածաշրջանում ՆԱՏՕ-ի ազդեցությունը մեծացել է’ Աֆղանստան մուտք գործմամբ: Հայաստանը, Վրաստանը, Ադրբեջանը և Ղազախստանը հաստատել են ՆԱՏՕ-ի հետ Անհատական գործընկերության գործողությունների ծրագրերը: Հարավկովկասյան երեք հանրապետությունները նաև մատակարարում են տարբեր չափաքանակով զորքեր «ISAF»-ի համար, իսկ Ադրբեջանն ու Վրաստանը «Հյուսիսային բաշխման ցանցի» (NDN) մաս են կազմում, ինչը թույլ է տալիս ցամաքով փոխադրել ռազմուժի համար կարևոր ապրանքների շուրջ 40 տոկոսը: Այս երկրներից շատերը ՆԱՏՕ-ի հետ համագործակցում են հիմնականում Աֆղանստանի օպերացիայի հատվածակողմով, ուստի դուրսբերումը էապես կսահմանափակի ՆԱՏՕ-ի ներկայությունը այս երկրներում: Բացի այդ, ՆԱՏՕ-ի օպերացիայի համար զորքեր տրամադրելով, այս երկրները փորձում էին հավասարակշռել իրենց հարաբերությունները Ռուսաստանի (ՀԱՊԿ) և Չինաստանի (ՇՀԿ) հետ: Դուրսբերումը կվերացնի այդ հավասարակշռության աղբյուրը’ թողնելով նրանցից շատերին առավել կախյալ Ռուսաստանից և/կամ Չինաստանից, և պատուհան ապահովելով Ռուսաստանի եվրասիական ինտեգրացիոն ջանքերի համար:

Չնայած 2014 դուրսբերումը Աֆղանստանից վերջնականապես չի մեկուսացնի ԱՄՆ-ին և Արևմուտքին տարածաշրջանից, այդուամենայնիվ, կլինի գործունեության նկատելի նվազում. ԱՄՆ-ը թերևս նպատակադրվի’ վերասահմանելու իր ազդեցությունը տարածաշրջանում’ անցնելով դեպի «փափուկ ուժի» քաղաքականության: Սա կարող է ներառել աջակցություն ԱՄՆ-ին շահավետ ներքին քաղաքական զարգացումներին, ինչպես գունավոր հեղափոխությունները:

Սակայն, քաղաքական-ռազմական վակուումը պետք է լցվի տարածաշրջանային խաղացողներով: ՀԱՊԿ-ը կունենա սահմանափակ (եթե ինչ-որ) դեր Աֆղանստանում: «Նոր Մետաքսի Ճանապարհի» և ԱՄՆ կողմից սատարվող նմանատիպ տնտեսական ծրագրերը հարցականի տակ կդրվեն: Ռուսաստանը և տարածաշրջանային մյուս խաղացողները ստիպված կլինեն’ մեղմելու Աֆղանստանում իշխանության հնարավոր պայքարի ռիսկերը: Աֆղանստանում հետ-դուրսբերման ժամանակահատվածում բռնության ինտենսիվացման կանխատեսմամբ նոր դերակատարները թերևս իրականացնեն իրենց աշխարհաքաղաքական հավակնություններն ավելի ազատականորեն, քան նախորդ տասնամյակում:

As the final pullout of US forces from Afghanistan approaches, uncertainties and security risks will shape the future of the country and its neighborhood. Leaving behind a small contingent of American and coalition troops for training and other non-combat missions, the Euro-Atlantic community challenges the stability of the country that will rest entirely on the Afghan National Security Forces’ shoulders. Given the geostrategic position of Afghanistan, there will certainly be a ripple effect on the broader region in post-2014 period. The immediate neighbors, such as Iran and Pakistan, will be affected the most, but to a lesser degree, third-tier countries such as ones in the South Caucasus will also feel the consequences.

A glance at a map reveals that energy and security are among the main factors that have brought about essential attention to Afghanistan. It is a “barrel” of energy resources in the sense that it is surrounded by energy-rich countries. Although the country has no hydrocarbon wealth of its own, its location in the energy rich region is vital both for affecting energy projects’ security and also, as a landlocked country linking Europe to Asia, potentially serving as a transfer hub for resources flowing through the region. The New Silk Road project advocated by the United States, the Istanbul Process endorsed by the “Heart of Asia” group and other similar projects all aim to capitalize on the trade potential of Afghanistan in connecting the European and Asian markets. The consensual understanding is that there cannot be a stable Afghanistan without a stable and prosperous region. Much still remains to be accomplished (especially in developing infrastructure) before any tangible results can be achieved. Should these projects succeed though, they could not only be economically beneficial for the parties involved, but also bring greater political stability to Afghanistan and the region overall. The country today still serves as a node of threat distribution in the world, including terrorism, drugs, and trafficking. The 2014 pullout will increase the risk of those challenges and bring about greater instability to Eurasia, what Richard Weitz of the Hudson Institute called a “Post-2014 Afghan Storm”.

Due to its strategic significance, Afghanistan has served as a platform for a greater US presence in the region to not only eradicate the extremist elements that are a threat to the US national security, but also to integrate Afghanistan and other regional states in the US-driven agenda. This on its part was an attempt in trying to limit China and Russia’s roles in the Middle East.

In retrospect, activities in the past decade have not fully achieved the results that the US was hoping for. Regardless of how many soldiers remain after the 2014 pullout (if at all) and what the essence of the support mission will be, the US reputation as an active global actor will decrease throughout the world, exerting political pressures on Western-oriented movements.

This is a logical continuation of Obama’s policy in the Eurasian territory, which started with the end of the Bush plan for establishment of a radar system in the Czech Republic and a missile defense complex in Poland—tools for enveloping the European nations in a protective “raincoat”. Prior to the ratification of the new START Treaty, Obama decreased deployed strategic warheads by cutting off the number of interceptors in Alaska and California, serving as the main defense of the United States from long-range ballistic missiles.

Additionally, with the impending withdrawal of US forces from Afghanistan, US foreign policy is becoming more Asia-Pacific oriented and given the fact of that EU could not become a key player in the region because of the ongoing fiscal and other crises, Russia will have a bigger influence in this region in the post-2014 era. Propelled by developments with the Customs Union, Eurasian Economic Union, and CSTO (unified air defense system), Russia will try to increase its influence by economic, military and other means.

However, Russia worries about the US pullout, since the instability in Afghanistan will affect its own southern borders. Despite the historical distrust towards the United States, Russia saw the US presence in Afghanistan as a multidimensional political interest, i.e. Russia was able to keep the terrorist threats away from Central Asia and its borders.

The withdrawal will bring about an active, asymmetric and scattered terroristic threat. Historical experience suggests that armed conflicts could break out in a struggle for power in Kabul, mainly by Taliban fighters, which will lead to another civil war in Afghanistan. The aging leadership in Central Asia has no modern mechanisms of preventing and managing the potential chaos, and there still is not a clear understanding as to how Russia will handle the situation.

CSTO’s replacement of NATO’s position is questionable. CSTO would be unable to provide troops at levels anywhere near the coalition’s. Additionally, CSTO lacks coherence and capacity to deal with such a huge issue. Its role could be one of support and/or limited combat, similar to what Armenian soldiers are currently doing. Armenia is the only CSTO member state that provides troops for the ISAF, so there is little institutional memory within CSTO to take over the role of NATO in Afghanistan. Stemming from the basis of Armenian experience, Major General Hayk Kotanjian of Armenia has suggested building an effective ground for launching NATO-CSTO cooperation mechanisms focused on dispelling uncertainties associated with the upcoming pullout from Afghanistan, but this issue is still to be clarified in the future.

There may be indirect effects on the CSTO-NATO relationship, too. NATO influence in the area has increased since it entered Afghanistan. Armenia, Georgia, Azerbaijan, and Kazakhstan all have approved Individual Partnership Action Plans with NATO. The three South Caucasus republics also provide varying number of troops for ISAF, and Azerbaijan and Georgia are part of the Northern Distribution Network (NDN), which allows for the transportation of over 40 percent of the essential goods to the military on the ground. Most of these countries have cooperation with NATO mainly through the prism of Afghanistan operation, so the pullout will effectively limit the NATO presence in these countries. Additionally, by providing troops for the NATO operation, these countries were trying to balance their relationships with Russia (CSTO) and China (SCO). The pullout will take away a source of that balance, leaving most of them more dependent on Russia and/or China, and providing a window for Russia’s Eurasian integration efforts.

Although the 2014 pullout from Afghanistan will not completely disengage the US and the West from the region, there will be a noticeable cutback of activities; the US will likely aim to redefine its influence in the region, shifting toward soft power. This may include support of domestic political developments beneficial for the US, like the color revolutions.

But the political-military vacuum will have to be filled with the regional players. CSTO will have a limited role (if any) in Afghanistan. The success of the New Silk Road and similar U.S.-backed economic projects will be in question. Russia and other regional players will have to mitigate the risks of the probable power-struggle in Afghanistan. With a prognosis of the intensification of violence in Afghanistan in the post-withdrawal period, the new players may carry out their geopolitical ambitions more liberally than in the past decade. Dr. Vahan Dilanyan serves as the Chairman of the Political Developments Research Center (PDRC), a think-tank based in Yerevan. Armen Sahakyan is the Executive Director of the Eurasian Research and Analysis (ERA) Institute Washington, D.C. branch as well as an Analyst of Eurasian Affairs at PDRC.